1/ Trong lễ khai giảng năm học 2025-2026 vào sáng 05/9/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu: “Toàn Đảng phải đổi mới mạnh mẽ tư duy lãnh đạo đối với giáo dục. Không áp đặt những chuẩn mực cũ cho một nền giáo dục hiện đại”.
Chiều 09/9/2025, tại cuộc họp triển khai thực hiện Nghị quyết số 71 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo (GD-ĐT), Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: Ngành giáo dục (GD) phải trả lời bao giờ thì thực hiện được một bộ sách giáo khoa (SGK) thống nhất trong toàn quốc. Và ông đề nghị: “không thể chậm trễ hơn được nữa”.
Việc yêu cầu Bộ GD-ĐT phải thực hiện một bộ SGK thống nhất nghĩa là Tổng Bí thư đã tự mâu thuẫn với phát biểu của mình, bởi vì, yêu cầu có một bộ SGK thống nhất chính là biểu hiện rõ rệt nhất của việc “áp đặt những chuẩn mực cũ cho một nền giáo dục hiện đại”. Hơn thế nữa, yêu cầu đó còn mang tính thúc ép. Khi chưa có một kết luận khoa học nào chứng minh việc sử dụng nhiều bộ SGK là không tốt cho người học so với một bộ thống nhất, thì đây là một quyết định vội vã, áp đặt và duy ý chí.
2/ Cho đến nay, những phàn nàn, phản đối chủ trương “một chương trình (CT), nhiều SGK” chủ yếu là từ phụ huynh. Tuy nhiên, người trực tiếp thụ hưởng GD là học sinh chứ không phải phụ huynh. Nếu quyết định quyết sách GD mà chỉ chiều lòng phụ huynh, bỏ qua ý kiến, công sức khoa học của các chuyên gia GD và quyền lợi của học sinh thì không những sai lầm mà còn mang ý hướng dân túy. An dân bằng cách áp đặt, thỏa hiệp với cái cũ, cái lạc hậu là có lỗi với dân trí. Trách nhiệm của chính quyền là phải khai sáng cho dân, gỡ rối cho dân bằng nhiều cách chứ không thể hủy bỏ một chiến lược đổi mới căn bản, toàn diện GD khi nó va vấp một số khó khăn trong bước đầu triển khai.
3/ Mấy chục năm qua, người dân mất niềm tin đối với ngành GD. Đã vậy, việc truyền thông về Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (CTGDPT 2018), còn gọi là CTGDPT mới, không tác động được đến phụ huynh và quan chức, khiến đa số họ không hiểu về đổi mới GD. Họ chỉ nhìn thấy sự rối ren, phức tạp, tốn kém liên quan đến SGK trong nhất thời mà không nhìn thấy những ưu điểm của CT và chủ trương “một CT, nhiều SGK”.
Việc tập huấn CT cũng không đạt hiệu quả như mong đợi (do dịch Covid-19 và nhiều nguyên cớ khác), cộng thêm với tâm lý ngại đổi mới, thích dạy theo cái có sẵn của một bộ phận giáo viên, cho nên nhiều người muốn quay về với một bộ sách duy nhất. Từ bối cảnh đó, SGK vừa là con cá vừa là cái thớt, mọi người trút nỗi bất bình vào đó, vừa chém thớt, vừa chém luôn cả cá.
4/ Trong chiến lược đổi mới GD và theo tinh thần của CTGDPT 2018, SGK đóng một vai trò khác hẳn so với trước. Yếu tố trung tâm của đổi mới là quan điểm GD, là khung chương trình, đặc biệt là phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá. Ở CT mới lần này, mục tiêu GD là phát triển phẩm chất và năng lực của người học thay cho cung cấp kiến thức (như CT trước đây). CT là pháp lệnh, chứ không phải SGK. Tuy nhiên, không biết có bao nhiêu người chống đối “một CT, nhiều SGK” đã chịu khó đọc CTGDPT 2018 trước khi phủ nhận nó? Mà lẽ thường, khi bạn khen hay chê, thừa nhận hay phủ nhận một đối tượng nào đó, bạn phải hiểu về nó.
Nếu đã đọc và hiểu CT thì người đọc (mà cụ thể là phụ huynh và các vị quan chức) sẽ thấy rằng SGK chỉ là học liệu, là tài liệu tham khảo để thầy và trò tổ chức dạy học theo yêu cầu cần đạt của CT. Ví dụ, để dạy vần “ương”, giáo viên có thể sử dụng bất cứ bộ sách nào, miễn là giúp họ dạy học sinh đọc được, viết được một cách hiệu quả vần và chữ có vần đó.
Nếu bạn không sử dụng SGK, mà lấy một gói mì tôm, một hộp thuốc chữa bệnh, hoặc bất cứ vật phẩm tiêu dùng hay bảng hiệu nào có dòng chữ “Hướng dẫn” (sử dụng/mua hàng/thanh toán/…) thì bạn vẫn có thể dạy/học được vần “ương”. Trong trường hợp này, một mục trong SGK có vai trò tương đương như một dòng hướng dẫn sử dụng trên bao bì vật phẩm. Nghĩa là học liệu không nên đóng khung trong SGK, càng không phải trong một bộ SGK duy nhất, vì có rất nhiều hình thức học liệu khác nhau để thầy và trò tham khảo, mở rộng tri thức, tăng thêm hứng thú đối với việc dạy và học.
5/ Điều vô cùng trái ngược là, cả lãnh đạo và người dân (phụ huynh/cử tri) đều nhìn SGK mới theo nhãn quan cũ – vẫn xem SGK là pháp lệnh. Và, khi thấy có rắc rối trong việc chọn sách, thì quyết định thay thế nó bằng cách quay về với “một bộ SGK dùng chung”. Thật trớ trêu khi đã qua ¼ thế kỷ 21, ở vào “kỷ nguyên vươn mình”, cả nước với hàng triệu giáo viên và hàng chục triệu học sinh có nhiều đặc điểm vùng miền khác nhau, điều kiện dạy học khác nhau lại “dùng chung” một bộ sách. SGK không phải là Kinh thánh để mọi người, mọi trường, trong cùng một giờ học đều phải đọc lên cùng một giọng như nhau.
So với các nước, vùng lãnh thổ có nền GD tiến bộ, ba bộ SGK của nước ta chưa phải là nhiều. Mỹ, Nhật, Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan đều có từ 10-20 bộ; một số nước nhiều “sách” hơn bằng cách quy định không có SGK, giáo viên tự tham khảo bất cứ tài liệu nào để soạn bài dạy, và bài dạy của giáo viên chính là SGK cho học sinh (Anh, Úc, Canada…).
6/ Giữa tất cả những bất cập, lạc hậu, tiêu cực, rối ren của GD nước nhà, CTGDPT 2018 là một tín hiệu vui, tiến bộ, mới mẻ, văn minh. Dẫu vẫn chưa đạt đến mức hoàn thiện, nhưng CTGDPT 2018 là một cuộc cách mạng thực sự. Tiếc thay, cuộc cách mạng nhằm đổi mới căn bản, toàn diện GDPT theo đúng quan điểm được ghi trong Nghị quyết 29 của Đảng và Nghị quyết của Quốc hội vừa mới xong bước khởi động thì đã bị buộc phải quay về lối cũ vốn có nhiều nhược điểm. Cuộc cách mạng GDPT như thế là cách – mạng – khứ – hồi, thậm chí là phản cách mạng.
7/ Thế giới đang thay đổi từng ngày, đất nước ta cũng trong vòng mấy tháng mà đã “sắp xếp lại giang sơn”. Sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ và ứng dụng công nghệ trong dạy học, mà cụ thể là trí tuệ nhân tạo với ChatGPT, Robot dạy học, Personalized Learning, Educational Chatbot,… đã khiến cho CTGDPT 2018 đã có dấu hiệu lạc hậu.
Trong khi chúng ta đang loay hoay với việc loại bỏ “một CT, nhiều SGK” bằng cách soạn một bộ SGK dùng chung cả nước (cố định) thì thế giới đang đối phó với sự bất định của các giá trị, bao gồm cả tri thức. Trong khi chúng ta đề xướng dạy học “kiến tạo” thì thế giới đã bước sang giai đoạn “giải kiến tạo”. Trong khi chúng ta lấy SGK làm trung tâm thì thế giới đã lấy sự tự chủ, khai phóng, tự do làm trung tâm. Trong khi tài liệu giáo dục địa phương và sách Lịch sử, Địa lý của CTGDPT 2018 vừa in xong mới chỉ sử dụng vài năm, thì đã phải thay đổi bởi giang sơn đã được sắp xếp lại…
Vì vậy, việc cần kíp bây giờ là bổ sung, chỉnh sửa CT đã ban ra và các SGK đang sử dụng cho phù hợp với biến động của thế giới và quốc gia, chứ không phải soạn một bộ sách thống nhất, dùng chung với quan niệm nó là giá trị bất di bất dịch.
8/ Nhiều người cho rằng, các bộ SGK đều phải tuân thủ CT thì cần gì nhiều bộ sách. Nói như vậy là đi ngược lại với GD khai phóng. Lựa chọn chính là yếu tố đầu tiên để bạn thực hiện quyền của con người tự do. Khi không được lựa chọn hoặc tự triệt tiêu quyền lựa chọn, dù ở bất cứ lĩnh vực nào, nhu cầu nào, bạn đã biến mình thành tù nhân của chính mình. Lựa chọn SGK khác nhau cũng là bài học về sự khác biệt và tôn trọng sự khác biệt, giúp học sinh hiểu rằng có nhiều con đường để đi đến đích chứ không phải một. Đó chính là khai phóng. Đừng để học sinh chỉ biết “giải phóng” mà không biết khai phóng!
Có nhiều sách và có thêm quyền lựa chọn, người dạy và người học sẽ góp phần quyết định chất lượng SGK. Bộ sách nào tốt, hay, rẻ thì sẽ được đón nhận; ngược lại, nó sẽ bị đào thải. Điều quan trọng là phải để cho giáo viên tự chọn sách để biên soạn bài dạy, học sinh tự chọn sách để học. Muốn đấu tranh, giáo viên và phụ huynh nên đấu tranh để được cái quyền này, chứ không phải đấu tranh để nhốt mình vào một bộ SGK dùng chung.
9/ Nói cho cùng, mọi sự đổi mới đều phải bắt đầu từ con người. Bao năm qua, chất lượng giáo viên của nước ta chưa cao. Đó là sự thật! Chúng ta có nhiều thợ dạy nhưng thiếu những nhà giáo dục đích thực. CTGDPT với một bộ SGK duy nhất đã khiến cho giáo viên trở nên lười biếng, đối phó, thiếu tìm tòi và sáng tạo. Vì thế, dù cho CTGDPT 2018 có hay đến mấy mà không thay đổi người thầy thì khó mà đạt được thành tựu. Đó là tử huyệt của nền GD hiện nay, chứ không phải là việc một hay nhiều SGK.
Đổi mới phải bắt đầu từ con người, trong trường hợp này cũng bao gồm cả các nhà lãnh đạo. Lãnh đạo tối cao cho đến các ngành đều cần thay đổi tư duy về giáo dục, về SGK. SGK không phải là pháp lệnh như trước đây, mà chỉ là tài liệu tham khảo để dạy và học. Đã là tài liệu tham khảo, nếu không cho phép trăm hoa đua nở thì ít ra cũng phải nên có nhiều hơn một.
“Tận tín thư bất như vô thư” (hoàn toàn tin vào sách thì còn tệ hơn không có sách). Nếu lập luận rằng có một bộ SGK dùng chung, ba bộ đang lưu hành cũng được sử dụng để tham khảo thì chỉ là ngụy biện, bởi vì khi đã đặt một bộ SGK dùng chung lên vị trí ưu tiên, sự bất bình đẳng sẽ vô hiệu hoá các bộ còn lại.
Quan sát những ý kiến trái chiều về SGK, chúng ta dễ dàng nhận ra rằng, hầu hết những người đòi một bộ sách thống nhất – dùng chung là những người suốt đời được học duy nhất mô hình một bộ SGK. Trái lại, những người từng được thụ hưởng nền GD của Việt Nam Cộng Hòa trước 1975 thì tuyệt đại đa số không đòi như thế, bởi vì họ hiểu được tính ưu việt, văn minh, tự do, khai phóng của mô hình nhiều SGK. Quý vị có thể chê miền Nam trước 1975 bất cứ điều gì, nhưng GD thì không nên và không thể, bởi vì họ đã thực hiện một nền GD khai phóng rộng khắp và thành công nhờ áp dụng mô hình giáo dục tiên tiến của thế giới.
10/ Không phải bao giờ số đông cũng đúng!
Không phải bao giờ quyền lực cũng khuất phục được khoa học!
Mặc dù bị Giáo hội ép buộc và quản thúc, nhà bác học Galileo Galilei vẫn khẳng định chân lý: “Dù sao thì Trái đất vẫn quay”!
Nguồn: Facebook Nguyễn Thị Tịnh Thy
