Đài Loan chống tin giả như thế nào?

Dịch tin giả (fake news) đã trở thành vấn đề cực kỳ nghiêm trọng không chỉ với xã hội mà sự chính trị hóa của nó với sự nhúng tay trực tiếp của giới chính trị còn đang làm hỗn loạn chính trường dẫn đến ảnh hưởng an ninh quốc gia. Tất cả khiến cuộc chiến chống tin giả ngày càng phức tạp. Trong số những nơi được đánh giá là thành công trong việc dập tắt sự lũng đoạn tin giả, Đài Loan đang nổi lên như một mô hình cần tham khảo.

“HIV đang lan cực nhanh từ khi chính quyền hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính”. “Tổng thống Thái Anh Văn làm giả bằng tiến sĩ”… Đó là vài trong những tin giả từng lan truyền nhanh như chớp trên mạng xã hội Đài Loan và thậm chí vượt khỏi biên giới hòn đảo này. Cần nhấn mạnh, tin giả ngày nay không phải là những tin đồn gieo rắc hoang mang từ vài cá nhân có trí tưởng tượng xây dựng thuyết âm mưu mà tin giả là một “ngành công nghiệp” có thể hốt bộn bạc; và sự “chuyên nghiệp hóa” công nghiệp sản xuất tin giả còn có sự nhúng tay của các cơ quan chuyên trách nằm dưới sự chỉ đạo-định hướng của các đảng phái chính trị hoặc thậm chí nhà nước. Trong trường hợp Đài Loan, điều tra cho thấy chính Trung Quốc đã đứng sau các chiến dịch tung tin giả đánh phá hòn đảo này với mục tiêu chính là bà Thái Anh Văn.

Chính quyền Đài Loan đã không để tin giả lan như cháy rừng. Họ dập tin giả như thế nào? Trong bài viết trên Washington Post, Aaron Huang, thạc sĩ Trường quản trị hành chánh Harvard Kennedy, cho biết, khi thực hiện luận án thạc sĩ, ông đã phỏng vấn hơn 30 viên chức, chính trị gia, nhà báo, nhà nghiên cứu, đại diện truyền thông xã hội…; và rút ra kết luận rằng, Đài Loan “đánh” tin giả bằng ba cách tiếp cận.

Thứ nhất, chính quyền Đài Loan giám sát thường trực mạng xã hội để theo dõi tin giả và lập tức phản hồi bằng tin kiểm chứng. Đội ngũ nhân viên chống tin giả tung ra các “meme” đồ họa vui mắt, dễ hiểu, dễ chia sẻ, để lật tẩy tin dỏm. Ngoài ra, việc cung cấp tin kiểm chứng cũng được thực hiện trên các phương tiện truyền thông chẳng hạn truyền hình, nhằm tạo ra trận bão mạnh hơn để đẩy lùi cơn lốc tin giả.

Thứ hai, chính quyền thường xuyên nâng cao nhận thức người dân, qua lăng kính “sức khỏe cộng đồng”. Họ xây dựng một “bộ qui chuẩn” nhận thức công chúng rằng tin giả chẳng khác gì virus; rằng bất kỳ ai nhiễm và có khả năng làm lây lan thì phải được phát hiện và được chữa để “dịch bệnh” không lan rộng. Chính quyền Đài Loan tập trung rất mạnh vào việc giáo dục để nâng cao nhận thức người dân. Họ tổ chức các chuyến xe tải “xóa mù truyền thông” (媒體素養) đến nhiều làng quê để thực hiện những buổi nói chuyện thân mật, chỉ cho người dân cách nhận biết tin giả. Như được thuật từ Taiwan Insight, chương trình này được nâng tầm quan trọng lên đến mức nó được xem là một phần của chương trình giáo dục quốc dân. Việc đánh động thường xuyên và có bài bản khiến người dân Đài Loan bây giờ thay vì lan truyền tin giả thì lập tức tự giác lên tiếng chỉ trích “giả tân văn” (假新聞 – fake news) để người khác cùng cảnh giác và không tiếp tay phát tán.

Thứ ba, chính quyền Đài Loan dùng các phương tiện pháp lý và chế tài để khống chế tin giả nói chung và tin tuyên truyền của Trung Quốc nói riêng. Luật nhấn mạnh rằng, bất kỳ ai hoặc thực thể nào nhận ủng hộ từ các thế lực bên ngoài, thông qua đóng góp tài chính, trong các cuộc bầu cử hoặc trưng cầu dân ý, thông qua vận động hành lang… để tung tin thất thiệt gây bất ổn chính trị-xã hội đều có thể bị tù 5 năm và bị phạt 10 triệu đài tệ (335.000 USD). CTi TV – một trong những đài truyền hình lớn ở Đài Loan – đã bị phạt hơn 5,63 triệu đài tệ (186.000 USD) vào năm 2019, tội phát tán tin sai lệch thất thiệt.

Trang “Trung tâm kiểm chứng thông tin Đài Loan”

Chính quyền cũng hợp tác tốt với các công ty truyền thông xã hội, trong đó có dịch vụ tin nhắn Line phổ biến, để chặn đứng tin giả. Khi phát hiện một bản tin có “mùi” fake news, người dân có thể gửi ngay đến “trạm” kiểm chứng Cofacts. Đó là một website, nơi có đội ngũ tình nguyện viên nhanh chóng truy tìm nguồn gốc và xác định mức độ khả tín của thông tin. Phối hợp cùng Cofacts là “Trung tâm kiểm chứng thông tin Đài Loan” – website thường xuyên cung cấp cập nhật những tin được xem là “virus tin giả”. Chưa hết, chính quyền còn tạo ra các diễn đàn công cộng mà chính người dân quản lý – gọi là “vTaiwan” – để mở ra những cuộc đối thoại-tranh luận nhằm tìm kiếm sự thật, hơn là hoang mang với những thuyết âm mưu vớ vẩn không bằng không chứng.

Có thể thấy phương Tây nói riêng và nhiều quốc gia khác nói chung đã phản ứng với fake news rất “quyết liệt” nhưng bằng những cách thức rời rạc và không có chính sách cụ thể sao cho có thể kêu gọi toàn xã hội cùng tham gia, như cách mà Đài Loan đang làm. Hệ thống kiểm soát tin giả EUvsDisInfo của Liên minh châu Âu (EU) đóng vai trò chủ yếu như là nơi kiểm tin cho giới báo chí chứ không phải là “bộ chỉ huy” có thể đưa ra các vũ khí hữu hiệu để tiêu diệt fake news. Báo chí Mỹ nhiều năm qua đã lập những trang kiểm tin giúp tìm ra sự thật trước những tin giả cụ thể nào đó đang lan truyền, chẳng hạn loạt tin về “bầu cử gian trá” ở Mỹ trong cuộc bầu cử tổng thống 2020.

Tuy nhiên, vấn đề ở chỗ những người nhiễm virus tin giả gần như chẳng bao giờ quan tâm đến các “trạm y tế chích ngừa tin giả”. Mặc cho báo chí nỗ lực cung cấp sự thật, những người mê muội tin giả vẫn khăng khăng tin giả không phải là… fake news, miễn sao fake news phù hợp với những gì họ đang “tin” là “đúng”. Điều đáng nói hơn cả là chính không ít người làm báo lại là những kẻ hăm hở chia sẻ tin giả. Mức độ tai hại nghiêm trọng của tin giả là, trong nhiều trường hợp, chỉ một mẩu tweet không hề chứng cứ vẫn được tin sái cổ trong khi tin thật lại được “dán nhãn” tin giả. Chống tin giả bây giờ không chỉ là cuộc vật lộn mang lại sự thật mà còn là một cuộc chiến tâm lý phức tạp chống lại những tín đồ cuồng tín.

Việc chống tin giả không chỉ là trách nhiệm của những người làm báo có tự trọng. Các nhà giáo dục học, lãnh đạo tôn giáo, giới hoạt động xã hội, giới hoạt động môi trường, lãnh đạo doanh nghiệp… đều cần phải chung sức chống tin giả. Có một điều chắc chắn: chẳng bao giờ dân chủ, về căn bản, có thể được xây dựng dựa trên nền tảng của sự dối trá và bất chấp sự thật. Chừng nào tin giả còn hoành hành, chừng nào những người tin vào fake news còn nhiều hơn những người tin vào sự thật thì dân chủ – nếu không rơi vào tình trạng khủng hoảng đối với một số quốc gia – thì cũng chẳng bao giờ có thể hình thành đối với một số quốc gia khác, nơi mà người ta hàng ngày vừa hăm hở chia sẻ tin giả, vừa mơ ước được sống trong một xã hội “dân chủ” và “văn minh”.

Bài đã đăng trên Saigon Nhỏ