Trong quyển sách về toàn cầu hóa The Lexus and The Olive Tree ra đời cách đây nhiều năm (1999), nhà bình luận Thomas Friedman đã đưa ra hình ảnh sống động về sự tương phản giữa chiếc xe hạng sang Lexus và cây olive. Theo Friedman, trong khi ngày càng nỗ lực vươn lên để sở hữu chiếc Lexus (bằng chứng của đời sống kinh tế vật chất cao), người ta cũng đồng thời muốn duy trì sự yên bình dưới bóng mát cành olive (hình ảnh của cội nguồn dân tộc). Người Việt không có cái bóng cây olive. Chúng ta chỉ có bóng tre, giếng nước, gốc đa…
Sau nửa thế kỷ sinh sống ở hải ngoại, nhiều người ngày càng lo rằng chúng ta không còn có thể giữ được cái gốc đa…
“Mất gốc” rồi chăng?
Trong các dịp Tết cổ truyền, như bao cái Tết xa quê khác hàng bao chục năm nay, người ta vẫn thấy áo dài, vẫn nghe tiếng pháo đì đùng, vẫn ăn bánh chưng bánh tét, vẫn cuốn bánh tráng với thịt kho hột vịt… Nhưng những hình ảnh đó có phải là bằng chứng cho việc cái gốc và cội nguồn vẫn được duy trì và vẫn mạnh? Liệu con cái chúng ta vẫn sáng sáng đi ăn phở là bằng chứng cho thấy chúng chưa bị “mất gốc”? Có không ít người, thậm chí rất nhiều, hoài nghi điều đó.
Xét ở một góc độ, món ăn truyền thống rõ ràng không hẳn là dấu chỉ cho thấy sợi dây kết nối duy trì cội nguồn. Những đứa trẻ Việt sinh ở Mỹ ăn thịt kho cũng như taco thôi. Thật khó có thể nói cứ mỗi lần ăn thịt kho tàu thì tâm thức chúng lại liên tưởng đến giá trị truyền thống ẩm thực Việt. Nói cách khác, bằng vào việc căn cứ rằng thế hệ trẻ Việt sinh ở nước ngoài còn biết đến bánh chưng hay bún mắm là còn biết cội nguồn thì có phần khiên cưỡng – nhiều người khẳng định như vậy. Thông qua ẩm thực, liệu có thể níu kéo bọn trẻ “trở về cội nguồn” được chăng, đặc biệt khi mà ở cái xứ “melting pot” như Mỹ, ẩm thực đa quốc gia là một đặc điểm, và chuyện ăn uống thuần túy chỉ là thưởng thức.
Hai chữ Việt Nam, với nhiều đứa trẻ sinh ở Mỹ, thật ra chỉ là “another country”. Bạn bè tôi, rất nhiều người, thường than thở giống nhau: Bây giờ rủ tụi nhỏ về Việt Nam, chúng giãy nảy như đĩa phải vôi. “Con đi mấy lần rồi, con không muốn đi nữa. Việt Nam đâu có gì đâu”. Việt Nam “đâu có gì đâu”, (thì) ngoài cái nghĩa du lịch Việt Nam chẳng có gì thú vị, còn có nghĩa Việt Nam “đối với con” không có, hoặc có rất ít, ý nghĩa cội nguồn. “Nó” là quê hương của bố mẹ, không phải của con. Con sinh ra ở đất nước này (Mỹ), con mang quốc tịch đất nước này, con nói tiếng “mẹ đẻ” của đất nước này, con đi làm, đóng thuế và hưởng những phúc lợi của đất nước này. Việt Nam là “gì”?!
Tôi có một người quen sống ở Mỹ từ năm 1982. Con cái ông ấy đều trưởng thành và lập gia đình ở Mỹ. Ông ấy kể mình từng níu kéo bầy con ngồi dưới bóng cây đa – một “bóng đa” ở Mỹ – và “tiêm nhiễm” vào đầu chúng những đặc điểm văn hóa truyền thống “của tôi” vào cái văn hóa được Mỹ hóa “của chúng”. Ông ấy ép chúng phải nói tiếng Việt trong nhà. Tuy nhiên, ông ấy thất bại. Nhiều người bạn khác của tôi cũng thất bại. Cái không gian gia đình của chúng ta là quá nhỏ bé và lạc lõng trong cái không gian xã hội bên ngoài. Chúng đi học, rồi đi làm, chúng sống nhiều hơn với bạn bè của chúng. Làm sao có thể bắt và trói chúng ngồi dưới gốc cây đa “của tôi”.
Ngôn ngữ là thứ mà người ta tin rằng giúp duy trì cội nguồn. Nhưng cái gọi là “ngôn ngữ” ở đây nên được hiểu như thế nào? Là ngôn ngữ giao tiếp hay ngôn ngữ sách vở văn chương? Chỉ với vài câu chào hỏi và vài từ ngữ sinh hoạt thông dụng thì e rằng nhiêu đó không đủ và không thể được coi là cái neo để con cái chúng ta còn bám được vào cái gốc. Chúng có đọc báo tiếng Việt không? Không đời nào! Chúng có đọc sách văn học tiếng Việt không? Càng không bao giờ. Chỉ với vài câu đơn giản như “ba ăn cơm chưa?” thì có khác gì chúng biết vài câu xã giao trong tiếng Spanish hoặc tiếng Nhật.
Có đáng lo không?
Để cái gốc cây đa không bị mối mọt theo thời gian, nhất thiết văn hóa truyền thống cộng đồng phải mạnh. Sức mạnh này đến từ việc phủ sóng và truyền lại những giá trị văn hóa dân tộc thông qua nền tảng của văn hóa là chữ nghĩa. Trong khi đó, báo chí Việt ngữ ngày càng suy yếu và thậm chí bỏ lơ ngọn cờ văn hóa. Nhiều tờ báo lớn hải ngoại một thời giờ chỉ đăng toàn mẩu tin lụn vụn có khi tào lao để câu khách.
Cùng lúc, những gương mặt đại diện văn hóa cộng đồng đã lần lượt mất đi. Những năm 1980-1990, sự vẫy vùng của họ còn mang lại sinh khí văn hóa cho cộng đồng. Bây giờ, sự thiếu vắng của họ cho thấy không gian văn hóa cộng đồng trống hụt như thế nào, khi mà thế hệ kế thừa hoàn toàn không đủ sức vun bồi văn hóa truyền thống cho mai sau. Vài năm nữa, những ông già bà cả cũng “theo ông bà” đi hết, cái gốc đa trong cộng đồng người Việt hải ngoại cũng sẽ khô héo mà lụi tàn?
Nhiều người buồn bã nói, cuộc khủng hoảng văn hóa truyền thống trong cộng đồng người Việt hải ngoại nói chung đang trầm trọng. Khoảng cách và sự không thông hiểu lẫn nhau giữa thế hệ trẻ và thế hệ già ngày càng rộng. Nếp sống văn hóa trong môi trường Mỹ đã tạo ra khoảng cách trong tư duy và tất nhiên thể hiện trong sinh hoạt. Rào cản ngôn ngữ tiếp tục dẫn tới nhiều áp lực và mâu thuẫn thế hệ trong gia đình. Tất cả chúng ta đang chứng kiến điều này với sự bất lực. Và không chỉ ở Mỹ. Cộng đồng người Việt ở Úc, Canada hay gần như bất cứ nơi nào khác – mà tôi có dịp trao đổi và tâm sự – đều gặp tình trạng tương tự. Hai thế hệ già-trẻ như hai dòng nước chảy ngược.
Vấn đề lớn nhất chính là ở chỗ “chảy ngược”. Rất nhiều người, dù sống ở Mỹ cả hàng chục năm, vẫn không hòa nhập thực sự vào cái melting pot. Họ không chỉ không bước ra ngoài mà còn tự vây họ bằng những bụi tre chặn kín luồng văn hóa đa dạng bên ngoài. Họ xây dựng pháo đài cho một kiểu Việt Nam riêng của họ. Hậu quả là con cái họ ngày càng tránh xa họ vì chúng thấy bố mẹ quá khác biệt với mình (trong khi bố mẹ chúng thì nghĩ rằng chúng quá chướng mắt với họ). Trong bất lực, họ than thở, “mất gốc” hết rồi!
Thực tế là vậy. Nhưng điều này có thật sự đáng lo và giải pháp là gì? Để duy trì văn hóa truyền thống ở hải ngoại, đừng gây sức ép, đừng cưỡng cầu. Cần phải nhìn vấn đề rộng và mở hơn. Cần hiểu rằng văn hóa truyền thống ở một đất nước không thuộc quê hương chỉ có thể duy trì bằng việc bắt cầu cho nó liên thông với văn hóa đa dạng bên ngoài. Chỉ vậy mới có thể tránh được những mâu thuẫn với thế hệ sau, chỉ vậy mới có thể thuyết phục thế hệ sau rằng văn hóa cội nguồn của chúng ta cũng có những giá trị cao và đáng gìn giữ tương tự như văn hóa các quốc gia khác.
Đừng ép thế hệ trẻ theo “cách của mình”. Hãy để tự chúng tìm đến và được chinh phục. Hãy tiếp tục kiến tạo niềm tự hào dân tộc bằng việc lập ra nhiều hơn những trung tâm Việt ngữ, tổ chức nhiều hơn những cuộc thi tiếng Việt, dựng nên nhiều hơn những bảo tàng văn hóa Việt, và đặc biệt hãy gắn kết với nhau nhiều hơn để làm gương cho thế hệ trẻ nhằm cho chúng thấy cái cộng đồng này là nơi mà chúng đáng để thuộc về. Ở một góc độ tích cực, 50 năm qua, cộng đồng người Việt hải ngoại nói chung vẫn đang làm điều đó. Nỗ lực này được duy trì ngay cả ở thế hệ trẻ hiện tại.
Sự kiện 1975 có lẽ là biến cố kinh khủng nhất của lịch sử thời hiện đại khi hàng triệu người Việt phải bỏ nước ra đi và tạo nên một cộng đồng hải ngoại đa dạng như thấy hiện nay sau 50 năm. Dù vậy, lịch sử cho thấy thế giới chẳng bao giờ ngưng dịch chuyển. Những cuộc di cư vẫn xảy ra, từ thượng cổ đến ngày nay. Chỉ khác là, thời toàn cầu hóa cùng những biến động chính trị, dòng người dịch chuyển ngày càng nhiều hơn và dữ dội hơn.
Tuy nhiên, dù ở đâu và được sinh ra nơi nào, con người vẫn không thể “bứng” được cái gốc rễ cội nguồn được “thiết kế” sâu thẳm tận bên trong “DNA” của mình. Có thể “ID dân tộc tính” mờ nhạt trong một số trường hợp nhưng những cụm từ chẳng hạn “người Canada gốc Nhật” hoặc “người Mỹ gốc Việt” chưa bao giờ biến mất trên hành tinh qua bao thế kỷ. Toàn cầu hóa cho thấy sự hội nhập văn hóa đang diễn ra, chứ không phải sự xóa bỏ định tính dân tộc (và “mã di truyền dân tộc”) đã hình thành.
Việc một đứa trẻ trong một gia đình Việt sinh ở Mỹ không biết nói tiếng Việt không hề có nghĩa nó không phải người Việt và nó không thuộc gốc gác Việt Nam. Chính nhờ những đứa trẻ “mất gốc” mà thế giới tiếp tục biết đến “người Việt”, qua cụm từ “Vietnamese American” hoặc “Vietnamese Canadian”.
Hình ảnh cô vận động viên gốc Việt Jaedyn Shaw với tà áo dài – một trong những gương mặt nổi bật tại Thế vận hội Paris 2024 – đã trở thành niềm tự hào thật sự đối với người Việt hải ngoại. Báo chí Mỹ vẫn thường xuyên nhắc những văn sĩ lừng lẫy gốc Việt như Ocean Vương. Và cộng đồng vẫn tự hào với những vị tướng gốc Việt trong quân đội Hoa Kỳ cũng như vô số gương mặt gốc Việt khác trong đủ lĩnh vực… Sau 50 năm hải ngoại, niềm hãnh diện dân tộc với việc chứng kiến các thế hệ nối tiếp nhau không làm lu mờ hai chữ Việt Nam, trong thực tế, chưa bao giờ biến mất.
Nhắc đến điều này, tôi chưa quên niềm xúc động khi chứng kiến các em nhỏ trong một Hội chợ Tết ở Nam California. Mặc trang phục dân tộc (áo tứ thân, chít khăn mỏ quạ), các em không rành tiếng Việt, nói chuyện với nhau bằng tiếng Anh, vậy nhưng vẫn hát “Cái trống cơm” bằng tiếng Việt với niềm hân hoan khó tả, một cách trong sáng tự nhiên. Cái “gốc” vẫn nằm sâu trong tim và tâm hồn các em. Không ai bứng nổi. Suy cho cùng, bất luận là người Việt hay người thuộc cộng đồng thiểu số ở một quốc gia khác ngoài quê hương mình, thì việc sống tử tế lương thiện, nhân cách tốt, có tấm lòng nhân ái và trắc ẩn với đồng loại, vẫn là thứ quan trọng hàng đầu trong tất cả những điều đáng nói nhất của một con người.
_________
Bài đã đăng trên báo xuân Người Việt 2025 dưới bút danh Trí Nguyên
Seeking the Banyan Tree Root…
In his 1999 book on globalization, The Lexus and The Olive Tree, commentator Thomas Friedman painted a vivid picture of the contrast between the luxury car Lexus and the olive tree. According to Friedman, while people strive to acquire the Lexus (a symbol of material wealth), they simultaneously wish to enjoy peace under the shade of the olive tree (a symbol of cultural roots and heritage).
Vietnamese people don’t have the olive tree’s shade. We only have the shade of the bamboo, the village well, and the old banyan tree After half a century of living overseas, many are increasingly worried that we may no longer be able to preserve the banyan tree’s root…
Have we lost our roots?
During Lunar New Year, as with so many New Years celebrated far from home over the decades, we still see the áo dài, still hear the firecrackers crackling, still eat bánh chưng and bánh tét, still roll spring rolls with caramelized pork and boiled eggs… But are those images true evidence that our roots and cultural origins are still intact and strong? Is it enough that our kids still eat pho in the mornings to say they haven’t “lost their roots”?
Many, even a great many, doubt this. From one perspective, traditional food is clearly not an adequate sign of a connection to cultural heritage. Vietnamese-American children may eat braised pork the same way they eat tacos. It’s hard to argue that every time they eat braised pork belly they’re reflecting on Vietnamese culinary traditions. In other words, to conclude that young overseas Vietnamese still understand their cultural roots just because they know what bánh chưng or bún mắm are can be a stretch—many would assert that.
Can food really pull our kids “back to their roots,” especially in a melting pot like America, where international cuisine is everywhere and eating is mostly just about enjoyment?
For many Vietnamese-American children, the phrase “Vietnam” simply means “another country.” Many of my friends often lament the same thing: when they invite their kids to return to Vietnam, the children react with reluctance, like a cat avoiding water. “I’ve been a few times, I don’t want to go again. There’s nothing in Vietnam.”
“There’s nothing in Vietnam”—beyond meaning “Vietnam isn’t fun to visit”—also implies that Vietnam holds little or no meaning as a homeland. “It’s your homeland, not mine. I was born in this country (the U.S.), I have this country’s citizenship, I speak its native language, I work, pay taxes, and receive benefits here. What even is Vietnam to me?”
I have an acquaintance who has lived in the U.S. since 1982. His children are all grown and married. He told me he once tried to make them sit under a banyan tree’s shade—his symbolic “banyan tree” in America—and “injected” into their minds the cultural values he cherished into their Americanized world. He forced them to speak Vietnamese at home. But he failed. Many of my other friends failed too.
Our family space is simply too small and isolated compared to the larger society. Our kids go to school, they work, and they live much more with their peers. How can we expect to tie them to the “banyan tree” of our memory?
Language is often thought of as the means to preserve heritage. But what exactly do we mean by “language”? Conversational Vietnamese, or literary and academic Vietnamese? A few greetings and common household terms are not enough—they cannot serve as an anchor to keep our children connected to their roots. Do they read Vietnamese newspapers? Never! Do they read Vietnamese literature? Absolutely not. If all they say is “Ba ăn cơm chưa?” then that’s not much different from knowing a few greetings in Spanish or Japanese.
Should we be worried?
To keep the banyan tree’s roots from being eaten away over time, it is crucial that the traditional culture of the community remains strong. This strength comes from spreading and passing down cultural values through language and education. Yet, Vietnamese-language media is weakening and, in some cases, has abandoned the banner of cultural preservation. Some once-prominent overseas Vietnamese newspapers now mostly publish fragmented, trivial content just to attract attention.
At the same time, the cultural icons of the community have gradually passed away. In the 1980s and 1990s, their passionate efforts still infused cultural vitality into the community. Now, their absence reveals how culturally barren the landscape has become, as the next generation clearly lacks the capacity to nurture and carry forward traditional values. In a few more years, the elders will also pass away—and the banyan tree in the overseas Vietnamese community may wither and die.
Many sadly remark that the cultural crisis in the Vietnamese diaspora is worsening. The gap and mutual misunderstanding between the younger and older generations is growing. Life in America has created differences in thought and behavior. The language barrier continues to generate pressure and intergenerational conflict within families. We are all witnessing this helplessly. And it’s not just in the U.S.—Vietnamese communities in Australia, Canada, and nearly everywhere else I’ve spoken to face the same situation. The old and young generations flow like two opposing streams.
The biggest issue is this “opposing flow.” Many, even after decades in America, have not truly integrated into the melting pot. They not only fail to step out but build walls of bamboo to block the diverse cultural currents around them. They create their own fortress of a uniquely imagined “Vietnam.” The result is their children increasingly distance themselves, feeling their parents are too different—while the parents, in turn, find their children intolerably alien. In frustration, they exclaim: “We’ve lost all our roots!”
That is reality. But is this truly something to be so anxious about—and what’s the solution?
To preserve traditional culture abroad, we must not pressure or coerce. We must take a broader and more open perspective. Understand that traditional culture in a foreign land can only be preserved by building bridges that connect it to the diverse cultures around us. Only then can we avoid generational conflicts. Only then can we persuade the next generation that our heritage is just as valuable and worth preserving as any other culture.
Don’t force young people to follow “our way.” Let them discover and embrace it on their own. Let’s keep building pride in Vietnamese heritage by establishing more Vietnamese language centers, hosting more Vietnamese language contests, building more cultural museums—and especially, uniting more as a community to set an example for our youth, showing them this is a place where they belong.
From a positive angle, over the past 50 years, the overseas Vietnamese community has been doing just that. The effort continues, even among younger generations today. The event of 1975 was arguably the most traumatic in modern Vietnamese history, as millions fled the country and formed a diverse diaspora we now see. Yet history shows that migration never ceases. From ancient times to now, people have always moved—and today, globalization and political upheaval have only intensified this.
However, no matter where people go or where they are born, they cannot uproot the cultural roots embedded deep in their DNA. The sense of ethnic identity may fade in some cases, but phrases like “Japanese Canadian” or “Vietnamese American” have never disappeared. Globalization has led to cultural integration, not the erasure of identity or genetic heritage.
A Vietnamese-American child who doesn’t speak Vietnamese is still Vietnamese.
Thanks to these “lost-root” children, the world still knows the Vietnamese name—through terms like “Vietnamese American” or “Vietnamese Canadian.”
Take Vietnamese-American athlete Jaedyn Shaw, who proudly wore the áo dài at the Paris 2024 Olympics—she became a genuine source of pride for the Vietnamese diaspora. American media still celebrates acclaimed Vietnamese writers like Ocean Vuong. And the community continues to be proud of Vietnamese-American generals in the U.S. military and countless other faces of Vietnamese heritage across all fields.
Fifty years later, the pride in seeing generation after generation carry on the name “Vietnam” has never truly faded. On that note, I still remember being deeply moved when watching young children at a Tet Festival in Southern California. Dressed in traditional costumes—áo tứ thân and headscarves—they didn’t speak much Vietnamese and chatted in English. Yet they sang Cái Trống Cơm in Vietnamese with such innocent joy and purity.
The “root” still lies deep in their hearts and souls. No one can uproot it. In the end, whether you are Vietnamese or from any ethnic minority living outside your homeland, what truly matters most is living kindly and ethically, with compassion and a good heart toward others.
———-
Bản dịch tiếng Anh của Nancy Bui
