ENGLISH VERSION BELOW
(Diep Khanh – From a Three-Year-Old Boat Refugee to Chief of Staff at West Point)
_________
Màn đêm buông xuống. Tất cả đều di chuyển trong im lặng. Nếu để lộ hàng xóm biết và báo công an thì năm người trong gia đình, vợ chồng và ba con nhỏ, đều có thể bị bắt và bị tù. Ẵm cô gái út ba tuổi Diệp Khanh, bà Đoàn Huệ ngoái nhìn lại những gì thân thương lần cuối. Đây là chuyến đi không hẹn ngày về. Tuy nhiên, họ đi không chỉ một lần mà đến chín lần, chỉ trong vòng hơn một năm. Thậm chí còn suýt bị ném xuống biển…
“Thuyền nhân ba tuổi”
Kế hoạch vượt biên được bàn tính ngay khi ông Diệp Kiết Thái, chồng bà Huệ, trở về từ trại tù cải tạo. Là sĩ quan VNCH (sắp lên chức đại úy vào những ngày trước 30 Tháng Tư 1975), ông Thái đã bị bắt tù cải tạo như mọi người lính và sĩ quan VNCH khác.
Năm năm trong trại tù đã giúp ông Thái hiểu rõ hơn chế độ cộng sản. Chẳng có cái gì gọi là hòa giải dân tộc sau chiến tranh cả. Hai năm đầu, bà Huệ không biết tí gì về tông tích chồng. Lúc ông bị bắt đi tù, bà đang mang thai cô gái út Diệp Khanh. Sau đó, “người ta” mới cho biết họ giam chồng bà ở trại Kà Tum, Tây Ninh. Chỉ lúc đó bà Huệ mới được thăm nuôi. Mỗi lần chỉ gặp được hai tiếng…
Sau khi được thả về, ngày nọ, ông Thái nói với vợ, chúng ta phải đi. Bằng mọi giá. Thế là họ lên kế hoạch, móc nối các đường dây tổ chức vượt biên. Biết rằng không thể trở về quê hương, gia đình ông Thái đến chào từ biệt người thân. Chia tay trong nước mắt, người thân của gia đình ông Thái cũng biết họ khó có thể gặp lại con cháu.
Tuy nhiên, vài ngày sau, tất cả lại lục đục trở về. Cuộc vượt thoát không thành. Một lần, khi họ đến bãi tập trung, chó sủa nhặng lên. Bị công an rượt đuổi, họ chạy thoát đến một đồng ruộng. Trời mưa tầm tã, bà Huệ lấy tấm đệm che tạm cho các con. Chừng sáng ra, thấy êm, mình mẩy đầy sình, họ dắt díu ra đường cái, đón xe đò về Sài Gòn. Cảm giác tuyệt vọng cùng cực. Chẳng lẽ lại tiếp tục chung sống với cộng sản?
Không bỏ cuộc, ông Thái và bà Huệ tiếp tục móc nối, lại bán tất cả những gì có thể để gom vàng đóng cho đường dây vượt biên. Lại thất bại. Nước mắt giọt ngắn giọt dài chia tay người thân rồi lại trở về. Lại xoay sở đi tiếp. Có một lần, ngày lên đường ra bãi tập trung ở Bà Rịa lại xảy ra đúng vào lúc bà ngoại của bà Huệ mới mất. Gia đình bà Huệ chỉ có thể đến đám tang thắp nhang lạy từ biệt bà cố của ba đứa nhỏ.
Lần cuối cùng, gia đình bà Thái đã cạn kiệt. Nhà đã bán và họ phải nương náu tạm ở nhà ông bà ngoại. Người tổ chức vượt biên đòi sáu cây vàng trong khi bà Thái chỉ có thể xoay sở được bốn cây. Thân nhân bên ngoại phụ thêm hai cây. Trong chuyến đi này, gia đình bà Huệ không chào từ biệt ông ngoại của ba đứa nhỏ. Ông đang ngủ. Họ không muốn đánh thức ông và cũng không muốn một lần nữa lại chia tay trong nỗi đau. Lúc đó, đứa con trai lớn nhất của gia đình bà Thái lên bảy tuổi; cô em kế lên năm và Diệp Khanh chỉ mới ba tuổi.
Nhận cọc phân nửa số vàng từ gia đình ông Thái, bà chủ tổ chức vượt biên, cũng cùng đi trong chuyến này, nói rằng ông Thái dẫn trước hai đứa con ra bãi. Ông và hai đứa nhỏ sẽ được ghe taxi đưa ra tàu đậu sẵn ngoài khơi. Bà Huệ cùng Diệp Khanh được yêu cầu ra sau. Không nên đi cùng lúc vì dễ bị chú ý.
Người ta dặn, cứ đến địa điểm tập trung nằm chờ. Thế là bà Huệ dắt Diệp Khanh ra Long Hải. Ngủ một đêm, sáng hôm sau, bà Huệ dắt bé Khanh ra điểm hẹn. Tuy nhiên, vừa ra đến bãi thì bà Huệ được báo tin rằng chồng và hai con đã bị bắt. Vụ việc bị lộ. Tất cả đã bị nhốt trong đồn công an. Nói rằng mình may mắn mới chạy thoát, bà chủ tổ chức vượt biên yêu cầu mọi người, trong đó có mẹ con bà Huệ, nên về nhà càng sớm càng tốt. Nấn ná ở lại chắc chắn bị hốt cả ổ.
Bà Huệ không về. Có gì đó bất thường. Dường như bà chủ tổ chức vượt biên nói dối, vì lý do nào đó. Người chủ nhà trọ tiết lộ với bà Huệ rằng, tối hôm đó, sẽ có một ghe taxi chở thân nhân của bà chủ ra chiếc tàu vượt biên đang neo ngoài khơi. Nghe tin này, bà Huệ mừng quýnh. Bà biết chồng và hai con nhỏ còn trên tàu.
Thế là bà Huệ dò hỏi tìm nhà “ông taxi”. May mắn sao, có người chỉ. Bà Huệ dắt Diệp Khanh đến nhà ông lái ghe taxi. Đến nơi thì trời tối sụp. Lên tiếng nhiều lần không thấy ai trả lời, bà Huệ xông đại vào nhà. Bên trong tối om. Một lúc sau, nghe tiếng chân bước vào, bà Huệ cùng bé Khanh vẫn ngồi im trên giường. Khi thắp cây đèn dầu lên, ông taxi hoảng hồn. Sẵn gần cái gối, ông chụp đại và ném vào bà Huệ, kinh hoảng hỏi, bà là ai, sao ở đây, vô nhà tui làm gì…
Bà Huệ kể lại sự việc và nài nỉ ông taxi đưa bà ra tàu lớn. Giãy nãy từ chối, ông taxi nói rằng bà chủ không trả tiền cho nên tôi không rước ai. Bà Huệ kiên nhẫn van nài.
-“Tôi còn ít tiền, tôi đưa anh hết. Anh làm ơn đưa hai mẹ con tôi đi, cùng tất cả những người bị bỏ lại ở đây.”
Dù không quen biết người nào trong số những người bị bỏ lại, chừng 7-8 người, nhưng bà Huệ không đành lòng bỏ mặc họ. Cuối cùng, ông taxi mủi lòng.
Rạng sáng hôm sau, ông taxi giấu Diệp Khanh trong cần xé, phủ bạt lên che. Cùng bà Huệ mỗi người nắm một quai cần xé, họ giả làm dân bán cá, đi ra bãi biển. Ở đó có chiếc ghe của ông taxi. Tới nơi, ông taxi đặt Khanh vào cái thúng và bỏ lên ghe.
-“Bà đi núp đi, lát nữa tôi đẩy ghe ra rồi bà lội ra theo. Lần chần ở đây rất nguy hiểm.”
Bà Huệ không “đi núp”. Bà không thể để Diệp Khanh chơi vơi một mình trên ghe. Bà nắm chặt thành chiếc ghe đang lắc lư theo sóng biển. Lúc đó, bãi biển xuất hiện nhiều người “canh me” – những người không có tiền nhưng rình canh thấy tàu vượt biên thì phóng đại lên. Theo ánh đuốc trên chiếc tàu lớn, mọi người túa nhào ra. Bà Huệ lật đật leo lên ghe. Khi ghe taxi đến sát chiếc tàu, bà thấy có ai đó kéo bé Khanh lên. Rồi một cánh tay nào đó cũng nắm bà…
Chuyến vượt biên kéo dài năm ngày năm đêm. Mọi người đói khát, tưởng như bỏ mạng ngoài biển khơi. Tàu không có mui. Trời lúc nắng chang chang, lúc mưa xối xả. Chưa hết, ngày nọ, mọi người hoảng hồn khi thấy hai tàu hải tặc. Đàn bà con gái khóc vang trời. Nhiều người sụp xuống vái lạy cầu xin Trời Phật.
Ông Thái lôi bà Huệ xuống hầm tàu, lấy dầu nhớt bôi lên mặt bà. Trên hai tàu hải tặc, súng AK chĩa thẳng vào con tàu vượt biên. Không ai biết chúng sẽ làm gì. Tuy nhiên, dường như bọn hải tặc nghĩ rằng nếu một trong hai nhóm động thủ cướp thì sau đó chúng sẽ bắn nhau để tranh giành. Thế là chẳng nhóm nào động chân động tay. Sau một lúc, hai tàu hải tặc bỏ đi.
Sau năm ngày năm đêm, tàu vượt biên của bà Huệ đến bãi biển Malaysia. Họ được đưa đến trại tỵ nạn Pulau Bidong. Ở đó mấy tháng, sau đó, họ được đưa qua Philippines để học tiếng Anh rồi đến Mỹ…
Con đường trở thành Chánh văn phòng West Point
Một tháng sau khi đến Mỹ, ông ngoại của ba đứa con bà Huệ từ trần. Mãi sau này bà Huệ mới biết như vậy. Ở Việt Nam trước 1975, bà Huệ là cô giáo tiểu học. Năm 1983, gia đình bà đến Mỹ. Không một xu dính túi. Những ngày đầu, ông Thái phải bán chiếc đồng hồ – tài sản có giá trị duy nhất của ông thời điểm đó – để mua quần áo cho các con.
Như tất cả thuyền nhân giai đoạn này, gia đình Diệp Khanh phải cố gắng hết mức để tồn tại. Ý chí phấn đấu là vũ khí duy nhất của họ dùng để chiến đấu trước muôn vàn thách thức. Họ luôn nhắc các con phải cố gắng gấp đôi người khác. Sự hy sinh của ông bà Thái-Huệ cuối cùng cũng nhận được trái ngọt. Hai người con đầu của ông bà đều đỗ đạt thành tài, sau này đều có bằng tiến sĩ.
Với Diệp Khanh, cô đam mê thể thao từ nhỏ. Khi vào trung học, Diệp Khanh bắt đầu nổi tiếng khắp Texas với môn tennis. Cô tham dự nhiều cuộc thi tennis và giật được giải cao. Với thành tích hạng 23 tiểu bang Texas về tennis cấp trung học, Diệp Khanh được nhiều trường đại học lớn chú ý.
Năm Khanh học lớp 10, Trường võ bị West Point cử người đến gặp cô. Họ gửi thư cho phụ huynh, xin được đồng ý cho Diệp Khanh vào West Point. Thoạt đầu, nghe nói đến “lính tráng”, ông Thái không đồng ý. Cả đời ông đã lăn lộn trong binh nghiệp và chiến tranh; bây giờ ông không muốn thấy con ông – lại là cô gái út – khoác áo nhà binh.
Phần mình, bà Huệ tôn trọng ý muốn của con gái, khi Diệp Khanh bày tỏ rằng việc đi West Point là sự chọn lựa cuộc đời của cô. Năm Diệp Khanh học lớp 11, West Point lại đến. Năm sau lại đến nữa. Cuối năm lớp 12, với sự chấp thuận gia đình, West Point cùng trường trung học tổ chức buổi lễ long trọng. Trước toàn thể học sinh và phụ huynh, họ loan bố Diệp Khanh là học sinh duy nhất được chọn vào West Point, với học bổng toàn phần trị giá $145,000…
Vào West Point, Diệp Khanh miệt mài học, và tiếp tục chơi tennis, đại diện trường tham gia các cuộc thi trong khuôn khổ thể thao sinh viên. Đam mê thể thao của cô chỉ dừng lại khi cô bị tai nạn gãy chân. Năm 1999, Diệp Khanh ra trường, mang lon thiếu úy. Cô được biệt phái đi Bosnia; tiếp đó là Iraq…
Cô từng phục vụ ở các vị trí chỉ huy và tham mưu trong Sư đoàn 3 Bộ binh, Sư đoàn 4 Bộ binh, Sư đoàn 1 Kỵ binh…; Trợ lý đặc biệt cho Tham mưu trưởng Lục quân; Trợ lý đặc biệt và Trợ lý điều hành cho Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân Hoa Kỳ. Năm 2001, sau khi trở về Mỹ từ Iraq, Diệp Khanh học môn vận động học (kinesiology), lấy bằng master môn này từ Đại học Texas A&M; rồi lấy bằng master về an ninh quốc gia từ Eisenhower School thuộc National Defense University. Tiếp đó, cô về ngôi trường cũ West Point để dạy…
Ngày 1 Tháng Mười, 2020, Diệp Khanh được thăng đại tá. Từ Tháng Sáu, 2023, cô đảm nhiệm Chánh văn phòng Trường võ bị West Point (Chief of Staff). Đây là lần thứ ba Diệp Khanh ngồi ghế Chánh văn phòng West Point. Gia đình Diệp Khanh là một gia đình quân nhân (chồng cũng là đại tá; vợ chồng cô có một con trai). Cô vẫn không ngừng nỗ lực trong công việc và trách nhiệm.
Một trong những trích dẫn yêu thích nhất của cô là: “Thành công là một hành trình, không phải đích đến. Những gì đang làm thường quan trọng hơn kết quả”. Diệp Khanh nói rằng câu nói trên của Arthur Ashe, một trong những tay tennis huyền thoại của Mỹ, giúp nhắc rằng mình cần sống trọn từng khoảnh khắc. Khi được hỏi một ngày mới bắt đầu như thế nào, Diệp Khanh nói theo ngôn ngữ nhà binh: Chìa khóa quan trọng nhất là sắp xếp thứ tự ưu tiên công việc.
Nhắc đến gia đình, Diệp Khanh tâm sự rằng tấm gương hy sinh của cha mẹ khi đương đầu không biết bao nhiêu rủi ro và khó khăn để dựng lại cuộc đời sau khi đến Mỹ luôn là động lực giúp cô tiến lên phía trước. Chỉ trong vòng hơn một năm, cô bé Diệp Khanh đã cùng cha mẹ đi vượt biên chín lần. Có thể với một đứa bé lúc đó chỉ ba tuổi thì không còn nhớ gì nhiều, và chắc chắn Khanh không nhớ cảnh bà chủ tàu vượt biên la gào đòi ném cả nhà mình xuống biển vì gia đình cô không chung đủ nửa số vàng còn lại (bởi trước đó bà Huệ đã dốc hết đưa cho ông taxi; chủ tàu chỉ nguôi giận khi bà Huệ hứa trả $2,000 khi đến Mỹ).
Dù vậy, những năm tháng vất vả trên đất Mỹ thì vẫn nằm trong ký ức Diệp Khanh. Hành trình của song thân cô là một chặng đường rất dài. Hành trình của cá nhân cô cũng là chuỗi nỗ lực bền bỉ. “Cơ hội đến với chúng ta mỗi ngày và chúng ta có tận dụng tối đa được hay không là tùy thuộc hoàn toàn vào chính mình”, Đại tá Diệp Khanh nói. Diệp Khanh kể rằng cô rất yêu ca khúc “Heart of Gold” của Neil Young. “Ca khúc này nhắc tôi rằng hành trình tìm kiếm thực sự trên đoạn đường đời luôn bắt đầu từ bên trong mỗi chúng ta”. Có một câu trong “Heart of Gold” mà Diệp Khanh rất thích: “Tôi muốn sống, để trao lại cho đời” (‘I want to live, I want to give’).
_______
(Bài viết được thực hiện từ cuộc phỏng vấn bà Đoàn Huệ và Đại tá Diệp Khanh)
____________
Diep Khanh – From a Three-Year-Old Boat Refugee to Chief of Staff at West Point
Night fell. Everyone moved in silence. If the neighbors found out and reported them to the police, the five members of the family—husband, wife, and three small children—could be arrested and imprisoned. Carrying her youngest daughter, three-year-old Diep Khanh, Doan Hue turned her head one last time to look at all that was dear to her. This was a journey with no promise of return. But it wasn’t just one journey—they tried nine times in just over a year, and at one point were nearly thrown overboard into the sea…
“The Three-Year-Old Boat Refugee”
The escape plan began as soon as Diep Kiet Thai, Hue’s husband, was released from a reeducation camp. A former officer of the Republic of Vietnam (he was about to be promoted to captain before April 30, 1975), Thai was imprisoned like all South Vietnamese soldiers and officers. Five years in the reeducation camp made him fully understand the communist regime. There was no such thing as “national reconciliation.”
For the first two years, Hue had no idea where her husband was. When he was taken away, she was pregnant with their youngest child, Khanh. Later, she learned he was imprisoned at Ka Tum camp in Tay Ninh Province, and only then was she allowed to visit him—each visit lasting no more than two hours.
After being released, one day Thai told his wife, “We must go. At all costs.” So they began planning and connecting with escape networks. They said goodbye to their relatives, who wept knowing this might be their final farewell. But a few days later, the entire family returned—the escape had failed.
Once, as they reached the gathering point, dogs barked loudly, alerting the police. They fled through the fields under heavy rain. Hue used a mattress to shield her children. By morning, covered in mud, they walked to the main road and caught a bus back to Saigon. Despair engulfed them. Could they really go on living under communism?
Still, they did not give up. They sold everything they could, gathered gold, and tried again. And again. Each failure ended with tears and exhaustion. On one occasion, their departure coincided with the funeral of Hue’s grandmother. They could only stop by to light incense and say a brief farewell before leaving again.
By the last attempt, the family was destitute. Their house was gone, and they were staying with Hue’s parents. The organizer demanded six taels of gold; they only had four. Relatives helped add two more. This time, they didn’t wake Hue’s father to say goodbye. He was asleep, and they couldn’t bear another painful parting. The eldest child was seven, the second five, and little Khanh just three.
The organizer—who was also joining the voyage—told Thai to take the two older children first; a “taxi boat” would ferry them to the ship offshore. Hue and Khanh were to follow later, separately, to avoid suspicion.
Hue and Khanh waited at Long Hai beach. The next morning, she learned devastating news: her husband and two children had been caught and were in police custody. The organizer, claiming she herself had barely escaped, urged everyone to return home before the police swept up the rest.
But Hue felt something was off. The owner of her lodging whispered that that very night, a taxi boat would take the organizer’s relatives to the ship offshore. Realizing that her husband and children might still be there, Hue rushed to find the boatman.
When she arrived at his house at dusk, no one answered. She barged in. The man, startled to see a stranger, grabbed a pillow in panic and threw it at her, demanding to know who she was.
Hue explained her situation and pleaded with him to take her and others who had been left behind. At first, he refused: “The lady didn’t pay me, so I’m not taking anyone.”
Hue begged:
“I’ll give you all I have. Please, take me and my daughter—and everyone else stranded here.”
Though she didn’t know them, she couldn’t bear to abandon the others. Moved by her desperation, the man relented. Before dawn, he hid Khanh in a fish basket, covering it with a tarp. Pretending to be fish vendors, they walked to the shore. There, he placed Khanh into a small round basket boat and pushed off.
“Go hide,” he whispered, “I’ll push the boat out, then you wade after it. It’s dangerous to linger.”
But Hue refused to hide. She couldn’t leave Khanh alone on the waves. She clung to the side of the rocking boat. On the beach, “spotters”—people too poor to pay for escape who would alert police to seize boats—began to appear.
As the larger ship’s torchlight flickered offshore, chaos erupted. People rushed toward the water. Hue scrambled aboard the boat. When it reached the ship, someone pulled Khanh up first—then a hand reached for her.
The journey lasted five days and nights. There was no shelter. The sun scorched by day, the rain poured by night. Hunger and thirst tormented everyone. Then, two pirate ships appeared. Terror swept the boat. Women sobbed and prayed. Thai smeared engine oil on Hue’s face to make her less noticeable.
The pirates pointed AK-47s at them—but in the end, neither group attacked, perhaps fearing a deadly clash afterward. After tense minutes, they left. Finally, after five days adrift, the boat landed on the coast of Malaysia. They were taken to the Pulau Bidong refugee camp, stayed there several months, then moved to the Philippines for English lessons—before reaching the United States.
From Refugee Child to Chief of Staff at West Point
A month after they arrived in America, Hue’s father passed away—news she only learned much later. Before 1975, Hue had been a primary school teacher in Vietnam. The family arrived in 1983 with nothing. Thai sold his only valuable possession—a wristwatch—to buy clothes for the children. Like all refugees of that era, they had to fight for survival. Their only weapon was determination. They constantly reminded their children: “You must work twice as hard as others.”
That sacrifice bore fruit. The two older children went on to earn doctoral degrees.
As for Khanh, she had loved sports since childhood. In high school, she became known across Texas for tennis, ranking 23rd statewide. Her success drew attention from major universities. When she was in 10th grade, representatives from the U.S. Military Academy at West Point contacted her parents, asking permission to recruit her.
At first, her father refused. Having spent his life in war, he couldn’t bear to see his youngest daughter in uniform. Hue, however, respected Khanh’s choice. “West Point is my path,” Khanh said.
West Point persisted—returning again in her junior year, and once more as she neared graduation. Finally, at the end of 12th grade, the academy held a ceremony at her school, announcing that Khanh had been accepted to West Point with a full scholarship worth $145,000—the only student in her class to receive such an honor.
At West Point, Khanh studied hard and played tennis for the academy until an injury ended her athletic career.
In 1999, she graduated as a second lieutenant. Her service took her to Bosnia and later Iraq. She served in various command and staff roles in the 3rd Infantry Division, 4th Infantry Division, and 1st Cavalry Division; later as Special Assistant to the Army Chief of Staff, and Executive Officer to the Chairman of the Joint Chiefs of Staff.
After returning from Iraq, Khanh earned a Master’s in Kinesiology from Texas A&M University, and another Master’s in National Security from the Eisenhower School at the National Defense University. She then returned to West Point—this time as an instructor.
On October 1, 2020, she was promoted to Colonel. Since June 2023, Colonel Diep Khanh has served as Chief of Staff of the United States Military Academy at West Point—her third time in that role. Her husband is also an Army colonel, and they have one son.
One of Khanh’s favorite quotes is from tennis legend Arthur Ashe: “Success is a journey, not a destination. The doing is often more important than the outcome.” She says the quote reminds her to live fully in each moment. When asked how she starts her day, Khanh answers like a true soldier: “The key is setting your priorities right.”
Reflecting on her family, Khanh says her parents’ courage—risking everything to rebuild life from nothing—has been her lifelong inspiration. In just over a year, little Khanh had endured nine escape attempts with her parents. She doesn’t remember much from those days—like the moment the boat owner threatened to throw her family into the sea for failing to pay the remaining gold—but she knows her mother’s promise to repay $2,000 after reaching America saved them.
The hardships of resettlement, however, remain vivid. Her parents’ journey was long and perilous. Her own has been one of steady perseverance.
“Opportunities come every day,” Colonel Diep Khanh says. “Whether we seize them or not depends entirely on ourselves.” Khanh loves the Neil Young song “Heart of Gold.” “It reminds me that the real journey of life begins within ourselves,” she says. Her favorite line: ‘I want to live, I want to give.’
_____________
(Based on Manh Kim’s interviews with Mrs. Doan Hue and Colonel Diep Khanh)
