AI ngày càng trở thành xung lực đang định nghĩa lại cuộc sống nhân loại. Không còn là một công cụ đơn thuần, AI là sức mạnh định hình lại mọi khía cạnh của sự tồn tại con người, từ kinh doanh, quốc phòng đến chính sách xã hội. Thị trường AI dự kiến đạt $1,811.75 tỷ vào năm 2030. Trung Quốc đang hụt hơi chạy theo Mỹ trong cuộc chiến cạnh tranh không chỉ liên quan công nghệ mà còn cả vị trí siêu cường…
Cuộc đầu tư vĩ đại nhất của nhân loại thế kỷ 21
Trong các quốc gia đang đi đầu trong lĩnh vực điện toán AI, hai đối thủ sừng sỏ nhất là Trung Quốc và Mỹ. Trung Quốc đã cam kết đưa trí tuệ nhân tạo trở thành ưu tiên quốc gia và đầu tư rất mạnh để xây dựng các trung tâm dữ liệu AI với tổng số tiền lên đến $6.12 tỷ trong vài năm qua. Không chỉ muốn phát triển AI như một công cụ tăng trưởng kinh tế và mà còn là một cách để cải thiện quốc phòng, đưa quân đội họ lên hàng đầu thế giới, Bắc Kinh xây dựng ngày càng nhiều trung tâm dữ liệu có cấu trúc cho sự phát triển quân sự lẫn dân sự.
Tuy nhiên, đi đầu thế giới về AI vẫn là Mỹ. Chi tiêu xây dựng tư nhân cho AI và cơ sở hạ tầng dữ liệu ở Mỹ hiện đạt $30 tỷ, hơn gấp đôi so với chỉ một năm trước – theo tờ Forbes. Cạnh tranh để giành vị trí dẫn đầu về điện toán AI không chỉ đơn giản đổ vốn vào phần cứng. AI là trọng tâm của sức mạnh kinh tế, quân sự và địa chính trị. Các chính phủ dẫn đầu trong điện toán AI sẽ đóng vai trò chủ chốt trong việc dẫn đầu các giải pháp AI tiên tiến trong mọi lĩnh vực, từ công nghiệp xe hơi, mô hình dự đoán, an ninh mạng đến chăm sóc sức khỏe. Vị trí dẫn đầu về điện toán AI có thể giúp một quốc gia hoặc một công ty điều mà không một thực thể nào có thể cung cấp: Quyền kiểm soát các hệ thống trên toàn thế giới.
Kể từ khi ChatGPT ra mắt vào Tháng Mười Một, 2022, tốc độ tiến bộ chóng mặt của trí tuệ nhân tạo đã khiến các nhà hoạch định chính sách gần như không thể theo kịp. Các mô hình AI mạnh nhất hiện nay, gọi là “AI tiên phong” (“frontier AI”), có thể xử lý và tạo ra hình ảnh, âm thanh, video và mã máy tính, ngoài ngôn ngữ tự nhiên – dẫn đến sự hình thành “trí tuệ nhân tạo tổng quát” (“artificial general intelligence” – AGI).
Ngay thời điểm hiện tại, các hệ thống AGI đã ngang bằng hoặc vượt trội hơn con người trong nhiều nhiệm vụ liên quan nhận thức (cognitive tasks) – tương đương hàng triệu bộ óc thông minh làm việc không biết mệt ở đỉnh cao trong lĩnh vực của họ với tốc độ nhanh hơn cả một cái nháy mắt. Những tiến bộ từng nằm trong lĩnh vực khoa học viễn tưởng giờ đã nằm trong lĩnh vực khả thi.
Võ đài Mỹ-Trung
Theo bảng xếp hạng của Đại học Stanford, Mỹ liên tục giữ vị trí đầu bảng về AI kể từ năm 2018. Mỹ vượt xa Trung Quốc về đầu tư AI tư nhân, đạt $67.2 tỷ vào năm 2023 so với $7.8 tỷ tại Trung Quốc. Cùng lúc, Washington luôn tập trung vào việc hạn chế sự tiếp cận Trung Quốc vào chip AI tiên tiến và thiết bị sản xuất chip. Năm 2018 và 2019, Mỹ đã gây sức ép thành công buộc Hà Lan chặn việc Trung Quốc mua lại thiết bị quang khắc cực tím (extreme ultraviolet lithography equipment) – cỗ máy cực kỳ phức tạp đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra chất bán dẫn tiên tiến, do công ty ASML của Hà Lan sản xuất.
Tháng Mười, 2022, Cơ quan Công nghiệp và An ninh (BIS) thuộc Bộ Thương mại Hoa Kỳ tăng cường các biện pháp kiểm soát tương tự, nhằm hạn chế việc bán cho Trung Quốc các bộ GPU cực mạnh – chẳng hạn chip A100 và H100 của Nvidia. Chính quyền Biden cũng áp dụng Quy định về sản phẩm trực tiếp nước ngoài (Foreign Direct Product Rule) bao gồm các mặt hàng do nước ngoài sản xuất có nguồn gốc từ công nghệ bán dẫn của Mỹ. Tiếp đó, Tổng thống Biden bổ sung thêm vào danh sách “hàng cấm” (xuất khẩu cho Trung Quốc) gồm chip nhớ băng thông cao, máy quang khắc cực tím sâu (DUV) cũng như những phần mềm và công cụ sản xuất chip quan trọng khác.
SMIC (“Trung tâm Quốc tế Tập thành Điện lộ chế tạo hữu hạn công ty”), nhà sản xuất chip nổi tiếng nhất Trung Quốc, đã tung ra con chip AI Ascend 910 cho Huawei (mà Huawei khẳng định có hiệu suất tương đương con A100 của Nvidia). Tuy nhiên, việc sản xuất chip bằng hệ thống máy DUV đời cũ rất tốn kém, không chỉ giảm năng suất mà cả độ tin cậy. Các bộ chip Ascend 910B được cho là do SMIC sản xuất thực tế lại chứa chip do TSMC của Đài Loanm – Foreign Affairs (ấn bản Jan/Feb 2025) cho biết. Tháng Mười Một, 2024, Mỹ đã yêu cầu TSMC chấm dứt mọi hoạt động bán chip AI tiên tiến nhất của họ cho Trung Quốc.
Trong khi đó, các nhà thiết kế chip của Mỹ đang tiến như vũ bão. Con chip H100 và H200 do TSMC sản xuất và chip Blackwell mới của Nvidia nhanh hơn nhiều so với các con chip tốt nhất của Trung Quốc. Giới chuyên gia nhận định Trung Quốc chậm hơn ít nhất năm năm so với các nhà sản xuất chip hàng đầu. Bắc Kinh phải tận dụng mọi kẽ hở có thể để phát triển AI, trong đó có việc buôn lậu hàng nghìn chất bán dẫn tiên tiến và mua chip thông qua các trung gian không chịu sự kiểm soát xuất khẩu. Công ty Trung Quốc ByteDance, nơi sở hữu TikTok, hiện có kế hoạch chi $7 tỷ để tiếp cận chip của hãng Nvidia, trong đó có chip Blackwell thế hệ tiếp theo, bằng cách sử dụng dịch vụ đám mây ở Đông Nam Á và những nơi không nằm trong phạm vi kiểm soát của Mỹ…
Do vậy, BIS thuộc Bộ Thương mại Hoa Kỳ tiếp tục mở rộng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu vào Tháng Mười, 2023 và một lần nữa vào Tháng Tư, 2024. Luật chơi mới của Mỹ yêu cầu các công ty ở những nước thứ ba, chủ yếu Trung Đông, phải xin giấy phép và chứng minh rằng họ không có mối liên hệ nào với Trung Quốc. Dưới áp lực từ chính quyền Biden, công ty G42 có trụ sở tại Abu Dhabi đã loại bỏ thiết bị Huawei khỏi cơ sở hạ tầng của họ, thoái vốn khỏi các công ty Trung Quốc, cam kết tuân thủ các biện pháp kiểm soát xuất khẩu của Mỹ và đồng ý thực hiện những biện pháp an ninh nghiêm ngặt để ngăn Trung Quốc tiếp cập trái phép vào các công nghệ tiên tiến của G42 (những thay đổi này đã mở đường cho Microsoft đầu tư $1.5 tỷ vào G42).
Tháng Chín, 2024, BIS thuộc Bộ Thương mại Hoa Kỳ tung thêm một đòn: Chương trình “Validated End User” (VEU). Quy định này cho phép các công ty được phê duyệt nhận các mặt hàng được chỉ định theo ủy quyền chung, thay vì yêu cầu giấy phép riêng cho từng lô hàng. Để áp dụng VEU, các nhà điều hành trung tâm dữ liệu phải cung cấp thông tin chi tiết về khách hàng, hoạt động kinh doanh, kiểm soát quyền truy cập cơ sở và thực hiện các biện pháp an ninh mạng; và cam kết sử dụng chip một cách an toàn và có trách nhiệm. Trong những ngày cuối cùng, chính quyền Biden còn công bố Khung kiểm soát xuất khẩu cho việc phổ biến trí tuệ nhân tạo (Export Control Framework for the Diffusion of Artificial Intelligence), phác thảo cách Mỹ quản lý quyền tiếp cận các công nghệ AI quan trọng trên toàn thế giới.
Về cốt lõi, bộ khung này đưa ra việc cấp phép toàn cầu gồm ba cấp cho chip AI tiên tiến. Cấp 1 bao gồm Mỹ và 18 đồng minh và đối tác an ninh thân cận. Các quốc gia này không phải đối mặt bất kỳ hạn chế nào đối với chip AI và thậm chí giúp thực thi bộ khung này. Bậc 2, gồm hầu hết thế giới, nhận được quyền tiếp cận quản lý trung gian các chip AI tiên tiến. Các quốc gia Bậc 3, trong đó có Trung Quốc, Nga, Iran, Bắc Triều Tiên và Venezuela, phải tuân theo các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nghiêm ngặt.
Trung Quốc khó có thể thắng Mỹ
Trọng tâm của Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô là sự cạnh tranh các công nghệ cho tương lai. Đầu tiên là cuộc chạy đua vũ khí nguyên tử; sau đó là cuộc chạy đua không gian; rồi chương trình “Chiến tranh giữa các vì sao”. Liên Xô gần như luôn tụt hậu so với Mỹ. Bây giờ là cuộc chiến giành quyền làm chủ công nghệ AI giữa Mỹ và Trung Quốc. Như Liên Xô, Trung Quốc khó có thể thắng Mỹ. Vấn đề đơn giản là quan điểm cũng như mục tiêu của hai nước rất khác nhau.
Washington và Bắc Kinh có quan điểm hoàn toàn khác nhau về “quản trị AI” (“AI governance”) và “đối thoại AI” (“AI dialogue” – nói cách khác là đàm phán hợp tác). Tại Mỹ, quản trị được phân bổ theo lĩnh vực và thường tập trung vào việc giải quyết những ảnh hưởng lẫn tác hại liên quan AI. Điều này nhằm trong đường lối chính sách nói chung, trong đó chính phủ sẵn sàng hỗ trợ đổi mới nhưng đồng thời tránh thọc tay quá sâu vào quản lý. Hầu hết hoạt động quản lý AI tại Mỹ đều thuộc các cơ quan theo từng lĩnh vực cụ thể, chẳng hạn Cơ quan Quản lý Thực Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) chịu trách nhiệm soạn các quy định liên quan sản phẩm y tế hỗ trợ AI.
Trong khi đó, cách tiếp cận của Bắc Kinh đối với quản trị và đối thoại AI chủ yếu xuất phát từ mối quan tâm chính trị, nhằm kiểm soát quyền lực, chứ không phải bản thân công nghệ. Những quy định cứng rắn về AI đều được ban hành bởi Cơ quan Quản lý Không gian mạng (“Quốc gia hỗ liên võng tin tức biện công thất” – CAC), chủ yếu tập trung kiểm soát nội dung hơn là quản lý các rủi ro trong đầu tư và kinh doanh. CAC yêu cầu tất cả mô hình AI phải tuân thủ tiếng nói chính trị của Đảng. Tất cả đầu ra từ những mô hình ngôn ngữ lớn (như ChatGPT ở Mỹ) phải tuân thủ “những giá trị xã hội chủ nghĩa” và “lập trường của Đảng” về những chủ đề nhạy cảm.
Không như Sam Altman của OpenAI, giới doanh nhân hàng đầu ở Trung Quốc, chẳng hạn Jack Ma, người đồng sáng lập Alibaba, không thể đi khắp thế giới để kêu gọi các hình thức quản trị AI. Và trong khi giới công nghệ, học giả lẫn cơ quan quản lý cấp địa phương của Trung Quốc tranh luận về các phương pháp tiếp cận AI tốt nhất cho xã hội; thì giới lãnh đạo chính trị cấp cao luôn có những ưu tiên khác. Về “đối thoại AI” với quốc tế, thay vì thuộc trách nhiệm của các công ty công nghệ dẫn đầu như ở Mỹ, thì chỉ có Bộ Ngoại giao Trung Quốc mới có quyền. Nói cách khác, AI nói riêng và nhiều lĩnh vực khác ở Trung Quốc nói chung vẫn bị Đảng “bóp cổ”. Điều này cho thấy Trung Quốc vẫn sẽ bám đuôi Mỹ. Nó cũng cho thấy môi trường tự do có ý nghĩa lớn như thế nào đối với sự phát triển của một quốc gia.
___
Bài đã đăng trên Người Việt.
