Khái niệm về “thì” (tense) trong tiếng Anh

 

Khái niệm “thì” (tense) là một khái niệm gắn liền với cách sử dụng động từ trong tiếng Anh và cũng là một trong những khái niệm cơ bản trong tiếng Anh. Các “thì” trong tiếng Anh được công thức hóa nên việc nhớ công thức của “thì” không phải là quá khó. Tuy nhiên, đối với đại đa số người Việt học tiếng Anh, cho dù nhớ công thức của “thì”, việc sử dụng đúng “thì” khi nói và viết lại là một chuyện khác. Điều này dẫn đến một tình trạng rất phổ biến là người Việt học tiếng Anh tuy thuộc công thức của “thì” nhưng đến khi viết câu bằng tiếng Anh hoặc dịch từ Việt sang Anh thì đều gặp vấn đề trong việc dùng “thì” cho hợp lý. Với bài viết này, tôi hy vọng những bạn học tiếng Anh sẽ hiểu được nguyên tắc tư duy khi dùng “thì” trong tiếng Anh để có thể sử dụng “thì” một cách hiệu quả.

Trước hết, tiếng Việt không có khái niệm “thì” vì “thì” gắn liền với việc “chia động từ” (conjugation of verbs), tức là thay đổi hình thái của động từ nguyên mẫu (thêm “s”, thêm “-ing”, thêm “-ed” hoặc thay đổi hoàn toàn thành một từ khác đối với các động từ bất quy tắc). Còn trong tiếng Việt, động từ luôn chỉ có một dạng không thể biến đổi. Để biểu thị “thì” của một hành động trong tiếng Việt, người nói hoặc viết sẽ chọn một trong hai cách: 1. Thêm những phó từ “đã”, “đang” hoặc “sẽ” vào trước động từ; hoặc 2. Thêm những trạng từ chỉ thời gian vào câu như “hôm qua”, “tháng trước”, “ngày mai” hoặc kết hợp cả hai. Điều này chỉ có thể nói lên được thời điểm hành động xảy ra (when?) chứ không nói lên được bản chất hành động xảy ra như thế nào (how?).

Trong khi đó một “thì” trong tiếng Anh luôn bao gồm hai phần: thời gian (time) và bản chất (nature) của hành động. Thời gian (time) gồm có: past (quá khứ), present (hiện tại) và future (tương lai). Còn bản chất (nature) thì gồm có: simple (đơn), tiếp diễn (continuous), hoàn thành (perfect) và hoàn thành tiếp diễn (perfect continuous). Khi kết hợp “time” và “nature” thì sẽ được tense. Như vậy sẽ có 12 thì (3x4) trong tiếng Anh. Vì trong tiếng Việt không có yếu tố “nature” của hành động nên người Việt dùng thì tiếng Anh thường chỉ chú ý đến yếu tố “time” mà bỏ qua yếu tố “nature” vì không hiểu thấu đáo. Trên thực tế, đối với “thì” của tiếng Anh, yếu tố ”time” chỉ là yếu tố mang tính chất tương đối còn yếu tố “nature” mới là yếu tố cốt lõi. Hiểu được phần “nature” (continuous, perfect, perfect continuous và simple) bạn mới thực sự hiểu được và sử dụng hiệu quả “thì” trong tiếng Anh.

Nếu hiểu từ “Continuous” là “tiếp diễn” theo nghĩa là “đang diễn ra” thì sẽ không chính xác. Vì nếu bạn nói “present continuous” là hành động đang diễn ra ở hiện tại thì còn chấp nhận được chứ nếu nói “past continuous” là “đã đang diễn ra” và “future continuous” là “sẽ đang diễn ra” thì nghe mâu thuẫn quá. “Continuous” hiểu cho đúng là “hành động diễn ra theo khuynh hướng kéo dài trong một khoảng thời gian”. Nếu bạn suy nghĩ theo logic này thì khi muốn nói về một hành động đã diễn ra trong quá khứ và muốn nhấn mạnh sự kéo dài của nó, bạn sẽ dùng “past continuous”. Ví dụ khi tôi muốn dịch câu “tôi đã làm việc suốt ngày hôm qua” thay vì dùng “simple past” (I worked all day yesterday), tôi sẽ dùng “past continuous” để nhấn mạnh vào hành động kéo dài (I was working all day yesterday) sẽ hiệu quả hơn. Tương tự, để diễn tả một hành động sẽ diễn ra trong tương lai và kéo dài trong một khoảng thời gian, tôi sẽ dùng “future continuous.” (I will be sleeping this whole weekend). Tất nhiên “present continuous” dùng để diễn tả hành động đang diễn ra trong thời điểm nói.

Khái niệm “perfect” được dịch sang tiếng Việt là “hoàn thành” cũng là một cách dịch khá hời hợt thiếu chính xác vì nếu bạn nói “past perfect” là “quá khứ hoàn thành” sẽ là dư thừa vì hành động nếu xảy ra trong quá khứ thì coi như đã hoàn thành, còn nếu nói “future perfect” là “tương lai hoàn thành” thì lại tối nghĩa vì “tương lai” chưa xảy ra, làm sao có thể “hoàn thành” được?

“Perfect” nếu muốn hiểu đúng, phải hiểu là “hoàn tất trước một thời điểm”. Một hành động nếu dùng “past perfect” để diễn đạt sẽ có ý nhấn mạnh rằng hành động này “diễn ra trước một hành động hoặc một mốc thời gian trong quá khứ”. Ví dụ như để nói: “Anh ấy đã bỏ đi trước khi tôi đến”, người Anh/Mỹ sẽ dùng “past perfect” cho hành động “anh ấy đã bỏ đi” vì nó diễn ra trước hành động “tôi đến”. Sẽ không quá khó hiểu khi bạn áp dụng cách hiểu này vào “future perfect” vì “thì” này diễn tả một hành động hoàn thành trước một hành động khác hoặc một mốc thời gian trong tương lai. Ví dụ: “Em tôi sẽ tốt nghiệp trước năm 2021” hoặc “Tôi sẽ hoàn thành công việc này trước khi anh ta quay trở lại”.

Riêng với “present perfect” thì hơi khác một tí vì nó được dùng khi người nói muốn ám chỉ hoặc nhấn mạnh hành động trong quá khứ đã xảy ra được bao lâu so với hiện tại. Ví dụ “Anh ta đã phải chịu đựng căn bệnh này hơn một năm rồi” (He has suffered from this disease for more than a year” hoặc “Tôi chưa từng gặp lại anh từ năm ngoái” (I haven’t seen him again since last year).

Khái niệm “perfect continuous” dùng để diễn tả một việc đã xảy ra trước (perfect) nhưng vẫn kéo dài cho tới khi hành động thứ hai diễn ra (continuous). Ví dụ “anh ta đã làm việc ở đây cho tới khi tôi thay thế vị trí của anh ta vào năm ngoái” (He had been working here until I replaced him) (past perfect) hoặc “Tôi đã chờ ở đây hơn 2 tiếng nhưng vẫn chưa thấy ai tới” (I have been waiting here for two hours but no one showed up yet”.

Riêng về khái niệm “simple” (đơn) là một từ không dùng để chỉ cách thức diễn ra của hành động mà dùng để ám chỉ công thức của những “thì” “simple” đơn giản hơn những “thì” khác (không cần mượn trợ động từ và dạng của động từ chính đơn giản hơn ở thể xác định). Rất hiếm giáo viên Việt Nam khi dạy “thì” hiểu được nghĩa của từ “simple” này. Chính vì vậy “present simple” thường bị hiểu sai là miêu tả một hành động “đơn giản” ở hiện tại (không có khái niệm “hành động đơn giản” trong tiếng Anh) trong khi đó, “thì” này dùng để diễn tả một thói quen hoặc sự thật hiển nhiên không bị ràng buộc về yếu tố thời gian.

Dĩ nhiên vẫn còn nhiều cách dùng khác cho những “thì” nói trên nhưng nếu bạn hiểu được logic cơ bản đằng sau các “thì” thì việc chọn lựa “thì” đúng để diễn đạt trong tiếng Anh sẽ chính xác và hiệu quả hơn. Ngoài ra còn có những dạng “thì” sử dụng để chỉ sự giả định của hành động (hành động đó trên thực tế không xảy ra), dùng với các mẫu câu điều kiện “if”. Nếu chỉ căn cứ vào yếu tố “time” thì bạn sẽ không hiểu được tại sao “present perfect” hoặc “present perfect continuous” lại sử dụng để diễn tả hành động trong quá khứ chứ không phải là hành động trong hiện tại; và khi muốn diễn tả hành động diễn ra ở hiện tại thì bạn lại chọn “present simple” vốn không liên quan gì đến hiện tại cả.

(Trích từ khảo luận văn hóa “Người Việt hời hợt”)